مسئله ای به نام وظایف داروساز در داروخانه

اخیرا در جلسه ای که در یکی از سازمان های مرتبط با علوم پزشکی تشکیل شده بود، وظایف داروساز در داروخانه مورد بحث قرار گرفته که به نظر نگارنده  مطالب مطروحه و رویکرد همکاران حاضر در جلسه از جامعیت لازم برخوردار نبوده و به تمام وظایف و خدماتی که داروساز به انها می پردازد و مسئولیت می پذیرد توجه لازم نشده است. نوشتار حاضر با این رویکرد تهیه شده است که امیدوارم در تبیین نقش و جایگاه داروساز در جامعه مفید واقع شود.
۱- در جلسه مورد نظر نیز کم لطفی هایی از سوی همکاران به خدمات شایسته داروسازان در داروخانه ها شده است که در بندهای بعدی به آن اشاره می کنم. اینکه ما به عنوان نمایندگان صنف کاستی های رشته خود را ببینیم و درجهت رفع آنها تلاش کنیم امری پسندیده و مطلوب است لکن سیاه و سفید دیدن امور هرگز مجالی برای اصلاح باقی نمی گذارد. یقینا در ارائه خدمات حرفه ای مطلوب به بیماران در داروخانه های کشور کاستیها و نابسامانی هایی وجود دارد که با سیاه دیدن، موضوع مرتفع نخواهد شد . اگر تعدادی از همکاران داروساز از دانش خود برای راهنمایی بیماران استفاده کافی نمی کنند  و یا از دانش کافی برای راهنمایی بیمار یا پزشک برخوردار نیستند، وزارت بهداشت، انجمن داروسازان ، دانشگاهها ، انجمنهای علمی و... ایجاد شده اند برای اینکه این کاستیها را برطرف کنند. وقتی باز آموزیها و سمینارهای علمی ما تبدیل به نمایشگاه های عرضه مد و لباس و عرصه ای برای جولان شرکتهایی است که به جای ارائه محصولات موثر بر سلامت جامعه و همچنین ارائه اطلاعات علمی صحیح به ارائه مطالبی غیر علمی و صرفا سودجویانه مشغولند و هیچ مرجع نظارتی نیز (هرچند از این مراکز در دولت بسیارند) بر عملکرد آنها نظارتی ندارد و کنگره ها و سمینارهای علمی عرصه ای برای تجارت شده است و برنامه علمی از سمینارها رخت بربسته، نمی توان انتظار داشت داروسازی که چند روز از وقت خود را برای شرکت در سمیناری در نظر گرفته و بیش از ۷۰ درصد وقت او در غرفه ها و پذیرایی تلف می شود با علم روز آشنا باشد.

فکر می کنم فرمایشات بسیاری از عزیزان و سروران حاضر در جلسه مربوطه نوعی فرار به جلو است. مگر ما خودمان برای به روز نگه داشتن این داروساز چه کرده ایم؟ چه نظارتی و برنامه نظارتی علمی را از عملکرد داروسازان به اجرا در آورده ایم که چنانچه داروسازی دانش کافی را نداشت از ادامه مسئولیت فنی او جلوگیری شود ؟ مگر بیش از ده سال نیست که بحث امتحان جامع داروسازی در پایان دوره آموزشی  و تکرار آن هر ۵ سال مطرح  است؟ چرا دانشگاه های ما برای امتحان بی حاصل علوم پایه آنقدر هزینه و وقت می گذارند ولی حاضر نیستند برای آزمون جامع حرفه ای همتی کنند؟ و دهها سوال دیگر از این نوع ....
۲- یکی از جفاهایی که به نظر من به داروسازان شاغل در داروخانه ها می شود و معمولا این جفا از سوی اساتید آنها نیز صورت می گیرد آن است که داروسازان ما در داروخانه راهنمایی لازم را به بیماران نمی کنند. اولا تنها وظیفه داروساز راهنمایی کردن بیمار در مورد نحوه مصرف دارو نیست (هرچند وظیفه ای مهم و اساسی است) بلکه داروساز چندین وظیفه فنی دیگر در داروخانه دارد که به آنها اشاره خواهد شد و شواهد بر آن است که داروسازان ما از عهده آن به خوبی برآمده اند ثانیا اینکه گفته می شود داروسازان راهنمایی شفاهی بیماران را انجام نمی دهند تا کنون مستند به تحقیق خاصی نبوده است. بنده هم اذعان دارم که تعدادی از همکاران داروساز که اتفاقا تعداد آنها نیز خیلی کم نیست در برقراری ارتباط کلامی با بیمار همت کافی را ندارند لکن توجه داشته باشید دستورات مصرف دارو باید با سند کتبی و همراه با بیان شفاهی باشد و یکی از آموزشهای ما در دانشگاه و سمینارهای بازآموزی باید راهها و روش های انتقال موضوع و مفاهیم به بیماران باشد. یقینا رشته داروسازی در کنار علمی، صنعتی و اقتصادی بودن یک رشته اجتماعی است  و لذا داروسازان باید  روشها و شیوه های ارتباط برقرار کردن موثر با بیماران را بیاموزند. اینکه تعدادی از همکاران ما در برقرار کردن ارتباط کلامی با بیماران مشکل دارند، مشکلی دوسویه است: آموزش دهندگان و آموزش گیرندگان هر دو مسئولند.
۳- براساس مطالعه ای که در سال ۱۳۷۸ در دبیرخانه آموزش داروسازی انجام شد و تعدادی از اساتید حاضر در جلسه مذکور نیز عضو آن کمیته بودند وظایف متعددی متوجه یک داروساز شاغل در داروخانه است که همکاران داروساز ما در بسیاری از موارد از عهده انجام  آنها به خوبی برآمده و در موارد بسیاری نیز باید سازو کارهای اجرایی و علمی لازم اندیشیده شود. وظایفی همچون:
۳-۱- داروساز مسئول است تا نسخه ارائه شده را بصورت علمی بررسی و در صورت مشاهده مشکل با پزشک معالج تماس بگیرد. اینکه در سوابق دادسرای انتظامی سازمان نظام پزشکی کمترین تعداد پرونده انتظامی متوجه همکاران داروساز است بخشی از آن ناشی از دقت نظر همکاران داروساز و بخشی نیز ناشی از  فعالیت محافظه کاران داروسازان و کنترل هر موضوعی با پزشک معالج است. در هر صورت باید اذعان داشت که یکی از حرفه هایی که دارای کمترین تعداد شکایت از سوی بیماران است، همکاران داروساز هستند. از طرف دیگر داروساز مسئول است تا نسخه را از نظر قانونی و اخلاقی نیز کنترل نماید. آیا انجام این وظیفه از جمله وظایف داروسازان نیست؟ و آیا داروسازانی که به عنوان مسئول فنی فعالیت می کنند در این زمینه ناکارآمد بوده اند؟ اگر حداقل تعداد شکایات و یا پرونده های انتظامی را از همکاران داروساز داریم گواه بر این نیست که همکاران زیادی در این حرفه وظایف حرفه ای خود را به خوبی انجام می د هند؟
۳-۲ - داروساز مسئول است تا از ایمنی و کیفیت دارویی که به بیمار می دهد اطمینان حاصل کند. کسانی که با مبانی زنجیره  تامین کیفی آشنا هستند می دانند که تامین دهها قلم داروی با کیفیت و رساندن آنها به دست بیماران با حفظ کیفیت مربوطه کار سهل و آسانی نیست. نظام دارویی ایران که داروسازان رکن آن هستند موفق بوده است تا زنجیره ای برای تامین داروی با کیفیت مطلوب را فراهم کند. نقطه ثقل این اقدام، داروخانه ها و داروسازان بوده اند، چرا بر این نقش داروسازان پای فشرده نمی شود؟ آیا اندک مبلغی که به عنوان تعرفه خدمات دارویی به داروسازان پرداخت می شود، برای انجام همین دو مسئولیت کفایت نمی کند؟
۳-۳- داروساز شاغل در داروخانه باید بیماران را از نظر چگونگی مصرف، دوره مصرف و ... راهنمایی کنند. بسیاری از همکاران داروساز این کار را به خوبی انجام می دهند. کم نیستند داروسازانی که خیلی بیش تر از آنچه قانون مسئولیت رابه عهده آنها قرار داده است، انجام وظیفه می کنند چرا بر ترویج و معرفی خدمات این همکاران همت نمی کنیم؟ ترویج  نیکیها خیر بیشتری دارد تا ترویج کاستیها و بدهیها.
۳-۴- داروساز ، مسئول داروخانه نیز محسوب می شود . مدیریت بیش از ۱۰۰۰ قلم دارو در داروخانه و همچنین پرسنل آن به عهده داروساز است. آیا مدیریت قفسه ای و انبار بیش از ۱۰۰۰ قلم کالا و پرسنلی که هر کدام بطور مستقیم و غیر مستقیم بر سلامت جامعه تاثیر گذارند کار آسانی است؟
۳-۵- داروساز به عنوان عضوی از اعضاء تیم سلامت در پیشبرد برنامه های بهداشتی درمانی کشور خصوصا نهادینه کردن سیاست های بهداشتی درمانی در ارکان جامعه نقش به سزایی دارد. چنانچه همکاری داروسازان و نقش ایشان نبود بسیاری از برنامه های موفق نظام بهداشتی درمانی کشور در مناطق مختلف خصوصا شهرهای کوچک و روستاها اصلا اجرایی نمی شد. بنابراین داروساز عضوی از تیم سلامت و همسو با دیگر اعضاء تیم سلامت در ارتقاء سلامت جامعه می کوشد. این نقش می تواند بسیار پررنگ تر از آنچه تا کنون بوده است ظهور و بروز پیدا کند.
۳-۶- ارتباط و مشاوره با پزشکان: متاسفانه بسیاری از اظهارنظرها در خصوص نقش داروسازان در نظام خدمات داروسازی از سوی همکارانی صورت می گیرد که خود در عرضه خدمات عمومی حضور ندارند. همکاران پزشکی که بصورت حرفه ای مطب داری می کنند، شاهد خوبی برای ارتباط موثر و علمی همکاران داروساز و پزشک هستند.
۳-۷- ساخت و بسته بندی داروهای ترکیبی و جالینوسی یکی از جمله وظایف حرفه ای و فنی همکاران داروساز است که علیرغم  نقش و جایگاه ویژه آن در ارتقاء سلامت جامعه به خوبی دیده نشده و برای ارتقاء دانش و مهارت داروسازان و همچنین افزایش اینگونه خدمات تدبیر مناسب اندیشیده نشده است.
۳-۸- از دیگر وظایفی که داروسازان به صورت نانوشته انجام می دهند، راهنمایی بیماران و مراجعین در خصوص مراقبت های اولیه بهداشتی است. همگان باور دارند که یکی از در دست ترین مراکز درمانی در کشور داروخانه ها و داروسازان هستند آیا نقش خط مقدم بودن داروخانه ها در مواجهه با نیازهای بهداشتی و درمانی مردم و کاستن از بار مراکز درمانی نقش کوچکی است؟ آیا نباید از این نقش به شایسته ترین شکل آن برای ارتقاء سلامت جامعه بهره برداری کرد؟
۳-۹- وظیفه دیگر داروسازان که همراه با مسئولیت پذیری حرفه ای و علمی  است تجویز داروهای بدون نسخه به بیماران است. آیا نقش و جایگاه داروساز در تشخیص ضرورت تحویل داروی بدون نسخه به مراجعه کننده و مسئولیتی که می پذیرد غیر قابل انکار است؟
در هر صورت داروساز مسئول در داروخانه، مسئولیت تحویل دارویی را بدون نسخه به بیمار می پذیرد که می تواند برای ایشان مسئولیت آور و دردسر ساز شود.
در کنار این ۹ مسئولیت ذکر شده در بالا، چندین مسئولیت دیگر نظیر مشارکت در برنامه های ملی(حوزه سلامت)، مشارکت در مطالعات و تحقیقات علمی دانشگاهی و ستادی، انجام وظایف تکمیلی تر در بخش خدمات داروسازی بیمارستانی و ... از جمله وظایف و مسئولیت هایی است که یک داروساز مسئول فنی می پذیرد. به نظر می رسد لازم است به جای اینکه عرصه خدمات دارویی را سیاه ببینیم و از انصاف دور شویم و خدمات ارزشمند همکاران داروساز را خیلی ناچیز و کم رنگ جلوه دهیم و یا اینکه به تعبیر تعداد دیگری از همکاران خیلی سفید ببینیم و تصور کنیم بهترین خدمات را در داروخانه ها ارائه می دهیم، واقع بینانه به موضوع نگاه کنیم و برای ارتقاء نقش داروساز در انجام وظایف حرفه ای تلاش کنیم. داروساز را در مقابل سلامت جامعه مسئول بیابیم و برای پاسخگو شدن ایشان در مقابل سلامت جامعه در تبیین وظایف حرفه ای او بکوشیم (وزارت بهداشت و سازمان نظام پزشکی)، در آموزش حرفه ای او در دوران تحصیل و پس از آن برنامه ای کارآمد داشته باشیم(دانشگاهها و انجمنها) ، برای ارتقاء دانش و آگاهی جامعه و مردم در زمینه نقش و جایگاه داروساز تلاش کنیم (انجمن داروسازان ...) و دهها اقدامی از این نوع.