حسابداری سنجش مسئولیت به سیستمی از حسابداری اطلاق می گردد که اطلاعات مالی لازم در مورد عملکرد قسمت های مختلف یک سازمان را گردآوری نموده و در اختیار مدیران سطوح بالا قرار می دهد.این سیستم امکان ارائه گزارش عملکرد واحدهای تحت مسئولیت مدیران تابعه را در قالب اعداد و ارقام برای ارزیابی عملکرد آنها به دیران سطوح بالا فراهم می سازد.این گزارشات شامل درآمدها و هزینه های قابل کنترل هر یک از مدیران واحدها می باشد.لذا درآمدها و هزینه هایی که تحت کنترل مدیر خاصی نمی باشند در ارائه گزارش فوق منظور نمی شوند.
عمدتا گزارش ارائه شده در حسابداری سنجش مسئولیت یکی از دو فرم زیر را خواهد داشت:
مرکز مسئولیت ،یک واحد سازمانی مشخصی است که به وسیله شخص معینی با عنوان سازمانی مدیر اداره می شود و مدیر رده بالاتر تمایل دارد نتایج عملکرد او را مورد ارزیابی قرار دهد.
در رابطه با سنجش مسئولیت چهار مرکز مسئولیت به شرح زیر وجود دارد:
در این مراکز،مدیر بر رو هزینه های منظور شده کنترل داشته و عملکرد او نیز از طریق چگونگی اعمال کنترلش به هزینه ها ارزیابی می گردد.مدیر در مرکز هزینه نسبت به احرافات ایجاد شده ناشی از هزینه های تحقق یافته در مقایسه با هزینه های بودجه شده پاسخگو است همانند مدیر تولید،مدیر کارگزینی یا رئیس حسابداری.
در این مراکز،مدیر بر روی در رابطه با انحراف های درآمد تحقق یافته در مقایسه با درآمدهای بودجه شده پاسخگو می باشد مانند مدیر فروش.
در این مراکز،مدیران مسئولیت ایجاد درآمد و برنامه ریزی و کنترل هزینه ها را دارند.هدف مدیران مراکز سود به حداکثر رساندن سود خالص است مانند شعبه های متمرکز در یک واحد تجاری.
در این مراکز،مدیران نه تنها مسئول ایجاد درآمد و برنامه ریزی و کنترل هزینه ها می باشند،بلکه برای تحصیل،به کارگیری و از ره خارج کردن تجهیزات و ماشین آلات به منظور کسب حداکثر بازدهی از سرمایه به کار گرفته شده،مسئول می باشند مانند شعبه های غیرمتمرکز در یک واحد تجاری.
یکی از وظایف حسابداری سنجش مسئولیت، انحراف سنجی نتایج عملکرد واقعی با بودجه به منظور ارزیابی انحراف کارایی،انحراف اثربخشی و سنجش مسئولیت مدیران می باشد.
کارایی عبارت است از رابطه بین منابع مصرف شده و محصول تولید شده.به عبارت دیگر منظور از کارایی این است که از منابع موجود به چه نحوی استفاده شده است. در کارایی به بهای تمام شده یک واحد محصول تاکید می شود و برای محاسبه انحراف کارایی از فرمول زیر استفاده می شود:
بهای تمام شده یک واحد محصول واقعی-بهای تمام شده یک واحد محصول بودجه ای=انحراف کارایی
برای محاسبه درصد تغییر کارایی از فرمول زیر استفاده می شود:
بهای تمام شده یک واحد محصول بودجه ای / (بهای تمام شده یک واحد محصول واقعی-بهای تمام شده یک واحد محصول بودجه ای)=درصد تغییر کارایی
اثربخشی عبارت است از میزان رسیدن به هدف های کمی پیش بینی در بودجه. به عبارت دیگر منظور از اثربخشی این است که تا چه میزان به هدف های تعیین شده رسیده ایم.در اثربخشی به تعداد تولید محصول تاکید می شود و برای محاسبه انحراف اثربخشی از فرمول زیر استفاده می شود:
تعداد تولید بودجه ای-تعداد تولید واقعی=انحراف اثربخشی
برای محاسبه درصد تغییر اثربخشی از فرمول زیر استفاده می شود:
تعداد تولید بودجه ای/(تعداد تولید بودجه ای-تعداد تولید واقعی)=درصد تغییر اثربخشی
متداولترین روش های ارزیابی مراکز سود عبارتند از :
در این روش رابطه سود عملیاتی و فروش مورد ارزیابی قرار می گیرد.برای محاسبه نرخ بازده فروش از فرمول زیر استفاده می شود:
فروش/سود عملیاتی=نرخ بازده فروش
در این روش به ارزیابی کارایی عملکرد مدیر مرکز سود در به کارگیری دارایی های عملیاتی پرداخته می شود.برای محاسبه گردش سرمایه از فرمول زیر استفاده می شود:
کل دارایی های عملیاتی/فروش=گردش سرمایه
یکی از عوامل موثر بر عملکرد مدیران قسمت ه و تعیین سودآورترین مرکز سرمایه گذاری محاسبه نرخ بازده سرمایه گذاری است.نرخ بازده سرمایه گذاری نرخی است که مدیران از دارایی های تحت سرپرستی خود کسب نموده اند.
(دارایی های عملیاتی/سودعملیاتی)<=(دارایی های عملیاتی/فروش)*(فروش/سود عملیاتی)=نرخ بازده سرمایه گذاری
در این روش حداقل نرخ مطلوب بازده سرمایه گذاری را میزان قرار داده و چنانچه خالص درآمد عملیاتی تحصیل شده،از حداقل بازده مطلوب دارایی های عملیاتی بیشتر باشد،سود اضافی حاصل می گردد.این روش در مقایسه با روش نرخ بازده سرمایه گذاری، از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا هدف مدیران به حداکثر رساندن سد اضافه است نه فقط بالا رفتن نسبت بازده سرمایه گذاری.در واقع سود اضافی عبارتست از خالص درآمد عملیاتی یک مرکز سرمایه گذاری مازاد بر حداقل بازده مطلوب مورد انتظار از دارایی های عملیاتی آن مرکز.
برای محاسبه سود اضافی از فرمول زیر استفاده می شود:
متوسط دارایی های عملیاتی*(حداقل نرخ بازده مطلوب-نرخ بازده سرمایه گذاری)=سود اضافی
روش ارزش افزوده اقتصادی نوعی روش پسمانده سود می باشد که در سال های اخیر کاربرد پیدا کرده است.ارزش افزوه اقتصادی با اندازه گیری سود پس از کسر بازده مورد انتظار سهامداران،سوددهی اقتصادی را بیان می کند.بهبود در ارزش افزوده اقتصادی به معنای افزایش ثروت سهامداران می باشد.مدل محاسبه ارزش افزوده اقتصادی به صورت زیر می باشد:
[ (بدهی بدون بهره-کل دارایی های عملیاتی)*میانگین موزون هزینه تامین مالی دارایی های عملیاتی]-سود عملیاتی بعد از کسر مالیات=EVA
برای محاسبه میانگین موزون هزینه تامین مالی دارایی های عملیاتی از فرمول زیر استفاده می شود: ارزش بازار حقوق مالکان+بدهی با بهره/[(نرخ بازده مورد انتظار مالکان*ارزش بازار حقوق مالکان)+(نرخ بهره موثر*بدهی با بهره)]=میانگین موزون هزینه تامین مالی برای محاسبه نرخ بهره موثر از فرمول زیر استفاده می شود:
(نرخ مالیات-۱)*نرخ بهره وام=نرخ بهره موثر